મુંબઈના મલબાર હિલમાં જમીન અને મિલકતની કિંમત સોના જેટલી છે, પરંતુ 2.5 એકરમાં ફેલાયેલો બંગલો છેલ્લા 40 વર્ષથી વેરાન પડેલો છે. ભારતના બે ટુકડા કરવાનું કાવતરું એક સમયે આ બંગલામાં ઘડવામાં આવ્યું હતું.
મુંબઈનો મલબાર હિલ વિસ્તાર સૌથી પોશ અને ખર્ચાળ વિસ્તારોમાંથી એક છે. જમીન અને મિલકતની કિંમત સોના જેટલી મોંઘી છે તે સમજો. ગોદરેજ પરિવાર, રૂઇયા અને જિંદાલ પરિવારો જેવા અમીર લોકો અહીં રહે છે. પરંતુ મલબાર હિલમાં એક બંગલો પણ છે, જે લગભગ 40 વર્ષથી વેરાન પડેલો છે. 78 વર્ષ પહેલા આ બંગલામાં ભારતને બે ભાગમાં વહેંચવાનું ષડયંત્ર રચવામાં આવ્યું હતું. બંગલાનું નામ ‘સાઉથ કોર્ટ’ છે, જે એક સમયે ‘જિન્ના હાઉસ’ તરીકે પણ પ્રખ્યાત હતું.
આ બંગલાના માલિક પાકિસ્તાનના સંસ્થાપક મોહમ્મદ અલી ઝીણા હતા. જ્યારે તેઓ વિદેશમાં અભ્યાસ કરીને પાછા ફર્યા અને કાયદાની પ્રેક્ટિસ શરૂ કરી, ત્યારે તેઓ થોડા દિવસો માટે બોમ્બેમાં એક નાનકડા મકાનમાં રહ્યા. બાદમાં મેં મારો પોતાનો બંગલો બનાવવાનું નક્કી કર્યું. મની કંટ્રોલના એક રિપોર્ટ અનુસાર, તે સમયે ઝીણાનું લંડનમાં આલિશાન ઘર હતું. જિન્નાએ એ ઘર વેચી દીધું અને એ પૈસાથી બોમ્બેમાં ઘર બાંધવાનું નક્કી કર્યું.
‘જીન્નાહ હાઉસ’ કેવી રીતે બનાવવામાં આવ્યું હતું? મોહમ્મદ અલી ઝીણાએ આ બંગલો વર્ષ 1936માં બનાવ્યો હતો. અઢી એકરમાં ફેલાયેલો આ બંગલો યુરોપિયન સ્ટાઈલમાં બનાવવામાં આવ્યો હતો. જિન્નાહે બ્રિટનથી યુરોપ અને ઘણા પશ્ચિમી દેશોની યાત્રા કરી હતી અને તેમનો હેતુ તેમના રહેઠાણ માટે પશ્ચિમી શૈલીનો બંગલો બનાવવાનો હતો. તેમણે પોતાના બંગલાના આર્કિટેક્ચર બનાવવાની જવાબદારી તે સમયના પ્રખ્યાત આર્કિટેક્ટ ક્લાઉડ બેટલીને સોંપી હતી, જેઓ ઈન્ડિયન ઈન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ આર્કિટેક્ચરના પ્રમુખ પણ રહી ચૂક્યા છે.
જ્યારે બેટલીએ નકશો તૈયાર કર્યો ત્યારે તેને કોંક્રીટ આકાર આપવા માટે ઇટાલીથી માત્ર કામદારોને બોલાવવામાં આવ્યા ન હતા, પરંતુ ઇટાલિયન માર્બલ અને અન્ય વસ્તુઓ પણ લાવવામાં આવી હતી. બંગલામાં ઘણી લક્ઝુરિયસ ફીટીંગ્સ અને અન્ય વસ્તુઓ લગાવવામાં આવી હતી.
બંગલો કેટલો તૈયાર હતો? મોહમ્મદ અલી ઝીણાના સપનાનું ઘર લગભગ રૂ. 2 લાખમાં પૂરું થયું હતું, જે 1936માં મોટી રકમ હતી. મની કંટ્રોલ અનુસાર, હવે આ બંગલાની કિંમત 1000 કરોડ રૂપિયાથી વધુ આંકવામાં આવી છે.
હેક્ટર બોલિથો પોતાના પુસ્તક ‘જિન્નાઃ ધ ક્રિએટર ઓફ પાકિસ્તાન’માં લખે છે કે મલબાર હિલમાં બંગલો બનાવવા પાછળ બીજું એક ખાસ કારણ હતું. મલબાર હિલની નજીક જિન્નાહના ક્લાયંટ અને મિત્ર દિનશો પેટિટનો બંગલો પણ હતો, જેની પુત્રી રતિ ઝીણાએ લગ્ન કર્યા હતા.
ભારતના ભાગલાનું કાવતરું ‘જિન્ના હાઉસ’માં ઘડાયું હતું. 1945 પછી, જ્યારે અંગ્રેજોએ ભારત છોડવાનો નિર્ણય લીધો હતો, ત્યારે જિન્નાહ હાઉસમાં જ મુસ્લિમ લીગે ભારતના ભાગલા પાડીને એક અલગ દેશ – પાકિસ્તાનની રૂપરેખા તૈયાર કરી હતી. જિન્નાહ હાઉસ ભારતના વિરોધનું કેન્દ્ર બન્યું હતું. મોહમ્મદ અલી ઝીણાએ આ બંગલામાં મહાત્મા ગાંધીથી લઈને જવાહરલાલ નેહરુ સુધીના દરેક સાથે ઘણી બેઠકો કરી હતી.
વિભાજન પછી મોહમ્મદ અલી ઝીણા પાકિસ્તાન ગયા પરંતુ તેમણે જિન્નાહ હાઉસ વેચ્યું નહીં. પાકિસ્તાન ગયા પછી, તેમણે ભારતના વડા પ્રધાન પંડિત જવાહરલાલ નેહરુને એક પછી એક ઘણા પત્રો લખ્યા અને વિનંતી કરી કે જિન્નાહ હાઉસ કોઈને ન આપવું જોઈએ. જિન્નાહનો ઇરાદો એવો હતો કે તેઓ બોમ્બે આવતા રહે અને તેમના બંગલામાં રહે. જિન્ના બોમ્બે પરત ફરી શક્યા ન હતા, પરંતુ નહેરુ તેમની વિનંતી માટે સંમત થયા હતા. બંગલો કોઈને આપ્યો ન હતો.
કેવી રીતે શરૂ થયો વિવાદ? મોહમ્મદ અલી ઝીણાનું વિભાજન પછી તરત જ અવસાન થયું. આ પછી જિન્નાહ હાઉસને લઈને અસલી વિવાદ શરૂ થયો. ભારત સરકારે તેને બ્રિટિશ હાઈ કમિશનને સોંપી દીધું. 1981 સુધી જિન્નાહ હાઉસ બ્રિટિશ હાઈ કમિશનરની ઓફિસ રહેતું હતું. આ પછી, તેને થોડા સમય માટે ઇન્ડિયન કાઉન્સિલ ફોર કલ્ચરલ રિલેશન્સ (ICCR) ને સોંપવામાં આવ્યું. આ પછી તેને દુશ્મન સંપત્તિ જાહેર કરવામાં આવી અને સરકારે તેને પોતાના કબજામાં લઈ લીધો.
કોર્ટમાં કેસ કોણ લડે છે? મોહમ્મદ અલી ઝીણાની પુત્રી દીના વાડિયા 2007માં બોમ્બે હાઈકોર્ટમાં ગઈ હતી અને કહ્યું હતું કે તે મોહમ્મદ અલી ઝીણાના એકમાત્ર વારસદાર હોવાથી ઝીણા હાઉસ પર તેમનો અધિકાર છે. દીના વાડિયાના મૃત્યુ બાદ હવે તેમના પુત્ર નુશલી વાડિયા કેસ લડી રહ્યા છે, જે બ્રિટાનિયા કંપનીના માલિક પણ છે.
સરકારે શું કહ્યું? વિદેશ મંત્રાલયે બોમ્બે હાઈકોર્ટમાં દલીલ કરી હતી કે મોહમ્મદ અલી ઝીણાએ તેમની બહેન ફાતિમા ઝીણાને તેમની મિલકતના એકમાત્ર વારસદાર બનાવ્યા હતા. ફાતિમા જિન્નાહ પણ પાકિસ્તાન ગયા હતા, તેથી જિન્નાહ હાઉસને દુશ્મન સંપત્તિ જાહેર કરવામાં આવી હતી અને કાયદા અનુસાર, તે હવે ભારત સરકારના નિયંત્રણમાં છે.
